Editor-in-Chief Hatice Kübra Elçioğlu Vice Editors Levent Kabasakal Esra Tatar Online ISSN 2630-6344 Publisher Marmara University Frequency Bimonthly (Six issues / year) Abbreviation J.Res.Pharm. Former Name Marmara Pharmaceutical Journal
Journal of Research in Pharmacy 2012 , Vol 16 , Num 1
The use of electronic information resources by community pharmacists
Erhan Öner Tığ1, Gül Ayanoğlu Dülger2, Seyhan Hıdıroğlu3, Hale Zerrin Toklu2
1Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Istanbul, Türkiye
2Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Farmakoloji Anabilim Dalı, Istanbul, Türkiye
3Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Istanbul, Türkiye
DOI : 10.12991/201216417

Summary

Dünya ilaç piyasasındaki ilaç sayısı ve çeşidinin artması nedeniyle günümüzde elektronik ilaç bilgi kaynaklarının kullanımı yaygınlaşmaktadır. Ancak bu elektronik bilgi kaynaklarının ülkemizde yaygın olarak kullanılıp kullanılmadığı, ne kadar sıklıkla kullanıldığı ya da hangi amaçlarla kullanıldıklarına yönelik yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmanın amacı; eczacıların elektronik ilaç bilgi kaynaklarını hangi amaçlarla kullandıklarını ve bu kaynaklardan mesleki gelişim yönünden ne kadar yararlandıklarını belirlemektir. Çalışmamız İstanbul Anadolu yakasında Ataşehir, Kadıköy, Kartal, Pendik, Samandıra, Ümraniye ve Üsküdar bölgelerinde yerleşim gösteren 102 adet serbest eczanede, ankete katılmayı kabul eden eczacılar ile yapılmıştır. Bu amaçla eczacılara; demografik özellikleri, elektronik bilgi kaynakları konusundaki bilgi düzeyleri ve bu kaynakları eczanenin çalışma programı içinde mesleki uygulama kapsamında ne ölçüde kullandıklarını değerlendirebilmemizi sağlayacak açık ve kapalı uçlu sorular sorulmuştur. Anketimize katılan 102 eczacının tamamı en az bir elektronik bilgi kaynağını eczanesinde bulundurmaktadır. Eczacılar bu bilgi kaynaklarını en çok hastalara ilaçları hakkında bilgi vermek amacıyla kullandıklarını söylemişlerdir. Eczacıların %51'inin bu elektronik bilgi kaynaklarını eczanelerinde ortalama 6-10 yıldan beri kullandıkları tespit edilmiştir. Bu eczacıların %99'u (n=101) mezun oldukları fakültelerinde de elektronik bilgi kaynakları konusunda eğitim almadıklarını belirtmişlerdir.

Yapılan çalışmada elektronik bilgi kaynaklarının yaygın olarak kullanılmasına karşın yeterince verimli kullanılmadıkları sonucuna varılmıştır. Elektronik ilaç bilgi kaynaklarının lisans eğitimi sırasında tanıtılması amacıyla eczacılık fakültelerinin eğitim programları içerisinde yer almasının sağlanması ve meslek içi eğitim programlarında da bu eğitimin pekiştirilmesi, bu kaynakların doğru ve verimli kullanımını sağlayarak eczanelerde yaygınlaşmasına katkıda bulunabilecektir.

Introduction

Günümüzde elektronik bilgi kaynaklarının kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır. Bugün birçok kamu ve özel kuruluş bu kaynakları kullanmaktadır. Eczacılar da mesleki ihtiyaçlarına daha kolay, daha doğru, daha sağlıklı ve daha hızlı çözümler bulmak için bu kaynakları kullanmaktadır.

Sağlık ve eczacılık bilişimi
Bilişim insanoğlunun teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki iletişiminde kullandığı ve bilimin dayanağı olan bilginin özellikle elektronik makineler aracılığıyla düzenli ve akla uygun bir biçimde işlenmesi ile uğraşan bilim dalıdır. Sağlık bilişimi, diğer adı ile Tıp bilişimi tüm dünyada giderek yaygınlaşan yeni bir bilim dalıdır.

Eczacılık bilişimi, hastaların tedavisinde kullanılan ilaçlarla ilgili bilgilerin etkin bir şekilde düzenlenmesi, analizi ve yönetilmesinde bilgi teknolojilerinin bütünleyici bir araç olarak kullanılmasını hedefleyen bir bilim dalıdır. İlaç bilişimi olarak da bilinir[1].

İnternet, interaktif televizyon ve diğer iletişim araçları ile bilgiye ulaşma olanaklarındaki büyük artış ve sağlık bilgisinin kişilerin evine taşınması beraberinde sağlık sistemlerindeki değişiklikleri de getirmiştir ve bu değişimler devam edecektir. Hastalar bu araçları, hastalıkları konusunda araştırma yapmak, psikososyolojik gruplara katılmak, kişisel bakımları ve hekimleri ile karar verme sürecinde paylaşımda bulunabilmek gibi amaçlara yönelik olarak kullanmaktadırlar[2].

İlaç bilgisi
İlaç literatürü çok geniş ve karmaşıktır. Hangi bilginin literatür olduğunu tanımlamak zordur. İlaç literatürü hızla büyümekte ve giderek karmaşıklaşmaktadır. Disiplinler ve meslekler arası niteliği nedeniyle, ilaçlarla ilgili bilgiler çok sayıda ve değişik alanlara yönelik dergilere dağılmıştır.

İlaçlarla ilgili klinik araştırma sonuçlarını içeren literatür oldukça fazladır ve giderek artmaktadır. Bu bilgilerin uygulayıcılar tarafından etkin olarak kullanılmasında birçok güçlükler vardır. Yığın halindeki ilaç bilgilerinin uzmanlarca derlenmesi özellikle bir gereklilik halini almıştır[1].

İlaç bilgi kaynakları
Boyutları baş döndüren bir hızla artan tıbbi bilgi ve tıbbi literatüre erişim sağlayan teknoloji de logaritmik bir şekilde gelişmektedir. İnternet kaynaklarının artması bilgiye erişim yöntemlerinde belirli bir değişim sağlamakla birlikte, ilaç bilgisi sağlama sürecini belirgin şekilde değiştirmemiştir.

Eczacılar her gün değişik kesimlerden gelen ilaçlara ilişkin sayısız soruya yanıt vermek durumundadır. Bu bakımdan en kolay ve en çok bilineni seçmek cazip gelebilir. Ancak, bu yaklaşım yeni kaynakların gözden kaçmasına ve yeterli ölçüde bilgi sağlanamamasına neden olabilir[1].

Genelde, bilgi sağlamada en doğru yöntem; üçüncül literatür (başvuru kitapları, tam metin veritabanları ve derleme makaleler) ile başlayıp, ikincil literatür (indeksleme yapan ve yayın özeti veren veritabanları) ile devam eden ve sonunda birincil literatür (klinik araştırma makaleleri) ile tamamlanan aşamalı bir yaklaşım uygulamaktır.

Bilgi kaynağı veritabanları
Ülkemizde eczanelerin bilgisayarla tanışmasında ilk adım eczane yönetimi yazılımları ile olmuştur. İlaç sayısının giderek artması, yapılan satışların anında muhasebeleştirilmesinin gerekliliği, kurumsal ve bireysel satışların çeşitlenmesi, farklı ilaç dağıtım kanallarından ilaç temini, stok kontrolü gibi faktörler eczaneye yönelik bu tür yazılımların üretilmesini gerektirmiştir. Ancak yazılım üreticisi firmaların, bilgisayar teknolojisindeki hızlı gelişime rağmen değişik nedenlerle uzun süre DOS tabanlı yazılımlarda direnmeleri ve sonradan ürettikleri WINDOWS tabanlı yazılımlar için yüksek bedeller talep etmeleri eczacının internet ile tanışmasını geciktirmiştir.

Günümüzde bu tür yazılım üreten firmaların sayıca artmasının bir sonucu olarak, eczacının farmasötik bakım hizmetlerinde kayıtlarının tutulmasına yönelik yararlanabileceği daha kaliteli eczane yönetimi yazılımları üretilmektedir. Eczacı bilgisayarlarına yüklediği bu yazılımlar sayesinde eczanesini uygun şekilde yönetebilmekte, hasta kayıtlarını tutabilmekte ve stok kontrolünü yapabilmektedir. Bu yazılımlar, bir yandan eczanedeki satışların anlaşmalı kurumlara internet üzerinden fatura edilmesini sağlarken, diğer yandan anlaşmalı ilaç dağıtım kanallarından ilaç siparişine olanak vermektedir.

Eczacı, eczacılık uygulamalarının her alanında ve tüm meslek yaşamı boyunca mesleki bilgisinin etkinliğini ve yeterliğini sürdürme sorumluluğunu taşımak zorundadır. Hastasının uygun ilacı doğru dozda ve biçimde almasını; onun ilaç ve diğer sağlık ürünlerinden ve tüm eczacılık hizmetlerinden en iyi şekilde yararlanmasını sağlamak amacını gütmelidir. Bu görevini yerine getirirken en önemli yardımcısı yine bilgisayarı ve ona yüklediği mesleki bilgi kaynağı niteliğindeki güncel veritabanlarıdır. Bu tür veri tabanları içerdiği bilginin yoğunluğu nedeniyle eczacının bilgisayarına genelde bir CD-ROM ile yüklenir ve o ülkedeki ilaçlarla ilgili bilgilerin güncellenme gereksinimine göre belirli zaman aralıkları ile (örneğin birkaç günde bir, 3 ay, 6 ay veya 12 ayda bir) güncellenir. Bunların tüm dünyaca tanınmış önemli örnekleri ABD'de PDRPhysician's Desk Reference, MicroMedex ve Almanya'da Rote Liste ‘dir. Hazırlanmalarındaki amaç başta hekim ve eczacılar olmak üzere tüm sağlık profesyonellerini ilaçlarla ilgili gereksinim duydukları doğru, tarafsız ve güncel bilgilere aynı platformda ve hızlı bir şekilde ulaştırmaktır. Bu tür bilgi kaynaklarının en önemli özelliklerinden biri, bilgisayar ortamında çalışan veri tabanı olarak hazırlandıkları için, interaktif yani etkileşimli olmalarıdır. Diğer bir ifade ile kullanıcının ulaşmak istediği bilgiye mantıksal sorgulama yaparak hızlı ve etkin bir şekilde ulaşmasını sağlarlar.

Eczacının elinde sınırlı bilgi içeren geleneksel ilaç rehberleri dışında yeterli başvuru kaynaklarının bulunmaması ve toplumun eczacıdan ilaç ve sağlık danışmanlığı hizmetini beklemesi düzenli olarak güncellenen Türkçe mesleki bilgi kaynaklarına olan gereksinimi arttırmıştır. Eczanelerde bilgisayar kullanımının yaygınlaşması ve eczacının farmasötik bakım hizmetini sunmasında önemli bir araç haline dönüşmesi bilgisayar ortamında çalışan interaktif Türkçe bilgi kaynaklarına olan gereksinimi gündeme getirmiştir. Yukarıda ana hatları ile belirtilen koşullar gereği eczacılık sektörümüzün gündemine yeni yeni girmeye başlayan bu kaynaklar Türkiye'de üretilen, satılan ve kullanılan ilaç preparatları ile bunların içerdiği etken maddeler hakkında en güncel bilgileri içeren Türkçe veritabanlarından oluşmaktadır. İyi bir kaynak ilaçlar hakkındaki bilgilere ek olarak, eczacının farmasötik bakım hizmetini sunmasında gereksinim duyacağı diğer tüm bilgilere en kolay ve en hızlı şekilde ulaşmasını sağlayacak şekilde tasarlanmış olmalıdır ve bu veritabanlarında aranan bilginin kolayca bulunmasını sağlayan mantıksal sorgulama motorlarına sahip olmalıdır[3].

Elektronik bilgi kaynaklarının kullanımı eczanede zaman ve iş yükü açısından tasarruf sağlamaktadır. Eczanelerdeki ilaç kalem adedinin ve çeşidinin artması ile bunların isim ve miktarlarının takibi zorlaşmıştır. Bu zorluğa çözüm olarak günümüzde elektronik bilgi kaynakları kullanılmaktadır. Bu kaynaklardan yararlanılmaması halinde hasta izlenmesi, stok takibi, sipariş verilmesi gibi işlere ayrılan zaman uzun, ayrıca daha zor ve zahmetli olacaktır. Bu kaynakların kullanımı özellikle etkileşim, advers etkiler vb bilgilerin kontrol edilmesi sırasında da hata olasılığını azaltmaktadır.

Son yıllarda bu kaynakların çeşitlerinin artması ile eczacılar için birçok seçenek ortaya çıkmıştır. Ülkemizde bu yönde yapılmış kapsamlı bir araştırma mevcut değildir. Bu nedenle eczane eczacılarının elektronik bilgi kaynağı kullanımı konusundaki bilgi, tutum ve davranışlarının değerlendirilmesine yönelik pilot bir araştırma planlanmıştır.

Methods

Serbest eczacıların elektronik bilgi kaynaklarını kullanımını araştırmayı amaçlayan anket çalışması Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi bitirme ödevi olarak planlanmıştır. Anketler İstanbul Anadolu yakasındaki eczanelerde rastgele seçilmiş, ankete katılmayı kabul eden 102 eczacıyla 2011 Şubat- Mart ayları arasında yapılmıştır.

Çalışmaya katılan tüm eczacılara anketin yapılma amacı açıklanmıştır. Verilen cevapların herhangi bir yasal sorumluluk getirmeyeceği belirtilmiştir. Eczacılara soruları cevaplamak isteyip istemedikleri sorulmuş ve her eczacıdan ayrı ayrı onam alındıktan sonra anket formları yüz yüze görüşme şeklinde doldurulmuştur.

Anket toplam 20 soru içermektedir. Eczacının; demografik özellikleri, elektronik bilgi kaynakları ile ilgili bilgi düzeyi ve elektronik bilgi kaynağı kullanımıyla ilgili görüşlerini belirlemeyi amaçlayan açık ve kapalı uçlu sorulardan oluşmaktadır. Çalışmada kullanılan anket formu ekte verilmiştir (Ek 1). Çalışmadan önce 15 eczacıya uygulanmış ve validasyonu yapılmıştır.

İstatistiksel İncelemeler
Anket çalışması sonucunda elde edilen bulgular değerlendirilirken, istatistiksel analizler için SPSS (Statistical Package for Social Sciences) Windows 17.0 programı kullanılmıştır. İstatistik için 102 anket kullanılmıştır. Sorulara verilen cevaplara frekans analizi ve ki-kare testi yapılmıştır. P<0.05 hata istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir.

Results

Anket yapmayı teklif ettiğimiz 127 eczacıdan 102'si (%80,31) teklifimizi kabul etmiştir. Ankete katılan 102 eczacının 63'ü (%61,8) erkek, 39'u (%38,2) kadındır. Eczacıların sosyodemografik özellikleri Tablo 1'de verilmiştir.

TABLO 1: Eczacıların sosyodemografik özellikleri

Elektronik bilgi kaynaklarının ülkemizde yaygınlaşması SGK'nın eczanelerle protokol imzalamasından sonra olmuştur. Ankete katılan eczacıların 52'si (%51) bu kaynaklardan 6-10 yıldır yararlandığını bildirmiştir. Beş yıl ve daha kısa süredir kullanan eczacı oranı %21 iken, 10 yıldan fazladır kullanan eczacı sayısı %28.4'tür.

Ankete katılan eczacıların hepsi elektronik bilgi kaynaklarını, hastaya ilacı ile ilgili bilgi vermek ve fiyat öğrenmek için kullandıklarını belirtmiştir. Eczacıların 97'si (%95) stok takibi yapmak için, 92'si (%90) kendini geliştirmek ve sektördeki yenilikleri takip etmek için, 79'u (%77) SUT, BUT takibi yapmak için de elektronik bilgi kaynaklarını kullanmaktadır (Şekil 1).


Click Here to Zoom
Sekil 1: Elektronik Bilgi Kaynaklarını Kullanım Amacı Nedir? sorusuna verilen cevapların şıklara göre sayı olarak dağılımı (n=102).

Eczacılara elektronik bilgi kaynaklarını hastalara hangi bilgileri verirken kullandıklarını sorduğumuzda aldığımız cevapların dağılımı; ilaç adı (100/102), ilaçla ilgili olası yan etkiler (97/102), besin etkileşimleri (94/102), ilaç etkileşimleri (92/102), ilaç dozu (71/102), kontrendikasyon (66/102), aç/ tok alınması (58/102), ilacın kullanımı/uygulama şekli (57/102), ilacın saklama koşulları (57/102), ilacın kullanım süresi (46/102), uyuncun önemi (22/102) şeklinde özetlenebilmektedir (Şekil 2). Ayrıca eczacıların %77.5'i EBK'nın sağladığı bilgilerin mesleğinizi yapabilmek için yeterli olduğunu düşünmektedir.


Click Here to Zoom
Sekil 2: Elektronik Bilgi Kaynaklarını Hastalara Hangi Bilgileri Verirken Kullanıyorsunuz? sorusuna verilen cevapların şıklara göre sayı olarak dağılımı (n=102).

Eczacıların beyanına göre en sık kullandıkları elektronik bilgi kaynakları Şekil 3'de gösterilmiştir.


Click Here to Zoom
Sekil 3: Eczacıların Kullandıkları Elektronik Bilgi Kaynakları (n=102).

Ki-kare analizi ile yapılan ölçümlerde yaş, cinsiyet, eczane bölgesi, mezun olunan üniversite ile elektronik bilgi kaynağı kullanım amacı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (p>0.05). Diğer taraftan mesleki deneyimi 10 yıldan az olan eczacılar, fazla olan eczacılara göre elektronik bilgi kaynaklarının fonksiyonlarından daha fazla yararlanmaktadır (p<0.05). Eczacıların hepsi hastaya bilgi vermek ve fiyat hesaplamak için elektronik bilgi kaynaklarından faydalanmaktadır. Eczacıların stok takibi için elektronik bilgi kaynaklarını kullanım oranına baktığımız zaman mesleki tecrübesi az olan eczacıların oranı daha fazladır. Eczacıların elektronik bilgi kaynaklarını kullanarak SUT, BUT takibi yapma oranları diğer öncüllerin oranına göre düşüktür.

Eczacıların %99'u lisans eğitimi sırasında EBK kullanımına yönelik bir ders almadığını belirtirken, %84'ü bu konuda düzenlenecek bir eğitime katılacağını bildirdi.

Marmara University