Journal of Research in Pharmacy

Summary

Ülkemizde halk arasında yaygın olarak kullanılmakta olan yağ altı sularının kontrol ve standardizasyonu için yapılmış araştırma sayısı yok denecek kadar azdır. Bu konudaki eksikliği kısmen giderebilmek için Eskişehir'de ticari potansiyeli yüksek olan ve market raflarından kolaylıkla ulaşılabilen başta gül ve kekik suyu olmak üzere hayıt, karabaş, melisa, ökaliptus ve papatya sularının n-hekzan ile sıvı-sıvı ekstraksiyonu yapılarak elde edilen uçucu bileşikler fraksiyonunun Gaz Kromatografisi (GK) ve Gaz Kromatografisi/Kütle Spektrometresi (GK/KS) analizleri gerçekleştirilmiştir ve membran filtrasyon yöntemi ile mikrobiyal kirlilikleri kontrol edilmiştir.

GK/KS sonuçlarına göre; gül suyunda fenil etil alkol, geraniol, sitronellol; hayıt, karabaş, kekik ve papatya sularında karvakrol; melisa suyunda öjenol; ökaliptus suyunda ise 1,8-sineol ve kafur yağ altı sularında ana bileşikler olarak belirlenmiştir. Papatya suyunun bileşimine bakıldığında ise ilginç olarak ana maddenin %32 oranla karvakrol olduğu görülmüştür. Yapılan mikrobiyolojik kontrollerde ise bazı markalara ait gül ve melisa sularının yüksek seviyede bakteri kontaminasyonuna sahip olduğu gözlenmiş, özellikle Melisa suyunda fekal koliform, kolifrom ve P. aeruginosa bakterilerinin standartların üzerinde olduğu belirlenmiştir. Halkımızın hekim ve eczacısına danışmadan kontrolsüz olarak dâhilen tükettiği bu ve benzeri ürünlerin üretim izni ve kontrollerinin en kısa sürede Sağlık Bakanlığı izin ve denetimine verilmesi önerilmektedir.

Summary

Introduction

Türkiye yaklaşık 11.000 bitki türü ile zengin bir floraya sahiptir. Bu türlerin üçte birini aromatik bitkiler oluşturmaktadır. Son yıllarda ticari amaçla pek çoğunun uçucu yağları üretilmekte ve yağ altı suları da şişelenerek çeşitli markalar altında, gıda takviyesi şeklinde piyasaya sürülmektedir. Yağ altı suyu kavramı aromatik bitkilerden su veya buhar distilasyonu ile uçucu yağ elde edilmesi esnasında toplama kabında biriken yağ altı suyunu ifade etmektedir[1]. Ülkemizde gerek köylerde imbiklerle yapılan üretimler sonucu gerekse fabrikasyon üretimlerde uçucu yağlar üretilirken, yağ altı suları da bol miktarda elde edilmektedir. Daha önceleri özellikle köy tipi üretim sonucu elde edilen bu sular köylülerce ev ürünü şeklinde pazarlanırken, günümüzde büyük işletmelerce şişelenerek ve etiketlenerek piyasaya sunulmaya başlanmıştır. Bu ürünlerin denetiminin yeterince yapılıp yapılmadığı konusunda herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır.

Çalışmamızda, Eskişehir piyasasından temin edilen bazı yağ altı sularının uçucu bileşenleri ve mikrobiyal kirliliklerinin incelemesi planlanmış, piyasada bol bulunan 7 çeşit yağ altı suyu materyal olarak seçilmiştir. Bunlar; gül, hayıt, karabaş, kekik, oğul otu, ökaliptus ve papatyadır.

Yapılan piyasa araştırmasında gül ve kekik sularının en fazla tüketilen ürünler olduğu belirlenmiştir. Gül suyu (Rosae aqua) Rosa damascena Miller çiçeklerinin su distilasyonu ile gül yağı elde edilmesi sırasında, yan ürün olarak elde edilir. Özel gül kokulu ve renksiz bir sıvıdır. Ana bileşik olarak feniletil alkol taşır. Antiseptik etkiye sahiptir. Haricen ve özellikle göz hastalıklarında, antiseptik olarak kullanılır[2]. Türkiye'de “Kekik” ismi, karvakrol kokusuna sahip olan bitkiler için kullanılır. Uçucu yağları yüksek miktarda karvakrol içermektedir. Labiatae familyasına dahil olan Origanum, Thymus, Thymbra, Satureja ve Coridothymus capitatus (L.) Reichb. fil. kekik adı ile bilinen bitkilerdir[3,4]. Batı ve Güneydoğu Anadolu yaylalarında yetişen bazı Origanum türlerinin çiçekli dallarından su buharı distilasyonu ile elde edilir ve az miktarda fenolik bileşikler taşır. Sindirim sistemi rahatsızlıklarında kullanılmaktadır[5]. Kekik suyunda bulunan uçucu bileşikler karvakrol (%85-90) ve timol (%3-6) olarak bildirilmektedir[6,7]. Hayıt suyu, Vitex agnus-castus L. türünün meyve veya çiçek durumlarından elde edilmektedir. Karabaş suyu Lavandula stoechas L. çiçeklerinden, melisa suyu Melissa officinalis L. yapraklarından, ökaliptus suyu Eucalyptus globulus Labill. ve yakın türlerden, papatya suyu ise, Matricaria chamomilla L. türü ve varyetelerinin çiçek durumlarından elde edilmektedir.

Bu çalışmada, temin edilen yağ altı sularının bileşimini belirlemek amacıyla sıvı-sıvı ekstraksiyonu ile elde edilen n-hekzan fraksiyonunun Gaz Kromatografisi (GK) ve Gaz Kromatografisi/ Kütle Spektrometrisi (GK/KS) ile analizleri gerçekleştirilmiştir. Bu araştırma sonucunda yağ altı sularının hammaddesi olan bitkilerin, doğal olarak taşıdığı uçucu bileşiklerle bir karşılaştırma yapılmış, hammadde kullanımında ve üretim aşamalarında gösterilen dikkat ve özenin ortaya konması amaçlanmıştır. Su veya buhar distilasyonu yöntemleriyle elde edildiği ve aseptik şartlar altında şişelendiği düşünülen bu ürünlerin sağlığa zararlı miktarda veya türde mikroorganizma taşımaması gerekmektedir. Bu amaçla, Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanarak 17.02.2005 tarih 25730 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan ve yürürlüğe giren “İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkındaki Yönetmelik” hükümlerine göre sularda yapılması gerekli mikrobiyolojik analizler gerçekleştirilmiştir[8].

Introduction

Methods

Farklı markalara ait belirli sayılarda ve rastgele seçilmiş 7 çeşit yağ altı suyu numunesi, n-hekzan ile ekstre edilmiş, GK ve GK/KS sistemleri ile içerdiği bileşikler ve relatif yüzdeleri belirlenmiştir. Aseptik şartlar altında yapılan örnekleme sonucunda elde edilen numunelerin mikrobiyolojik analizleri gerçekleştirilmiş, sonuçlar tablolar halinde verilmiştir.

Yağ altı sularının temini sırasında, bazı yağ altı sularının sadece tek markada olduğu, özellikle gül ve kekik suyu olmak üzere bazılarının birden çok firma (A-G) tarafından üretildiği tespit edilmiştir.

Yağ altı sularında uçucu bileşiklerinin izolasyonu
3 tekrarlı olmak üzere, yağ altı suyu, çözücü oranı 5:1 olacak şekilde hazırlanan ekstraksiyon sisteminde[9,10] çözücü olarak n-hekzan (MERCK) kullanılmıştır. Ekstraksiyon işlemleri sonucunda elde edilen ekstreler susuz sodyum sülfattan süzülerek 40ºC'de alçak basınç altında yoğunlaştırılmıştır[7].

Uçucu Bileşiklerin Analizi
Yoğunlaştırıldıktan sonra az miktarda n-hekzan ile çözülerek amber şişelere aktarılan ve saklanan ekstrelerin eş zamanlı olarak

Gaz Kromatografisi (GK) analiz şartları:
Sistem : Agilent 6890N GC
Kolon : Innowax Silika kapiler kolon (60m x 0.25mm i.d. x film kalınlığı,
0.25μm)
Dedektör : FID
Taşıyıcı gaz : Azot
Split oranı : 40:1
Sıcaklıklar
Kolon : 60°C-10 dak // 4°C/dak// 220°C-10 dak // 1°C/dak// 240°C
Enjeksiyon : 250°C
Dedektör : 300°C
Gaz kromatografisi/kütle spektrometrisi (GK/KS) analiz şartları:
Sistem : Agilent GC-MSD
Kolon : Innowax Silika kapiler kolon
Sıcaklık Programı : 60°C-10 dak // 4°C/dak// 220°C-10 dak // 1°C/dak// 240°C
Enjektör sıcaklığı : 250°C
Taşıyıcı gaz : Helyum (1 ml/dak)
Split oranı : 40:1
Elektron enerjisi : 70 eV
Kütle Aralığı : m/z 35-450

Değerlendirme işlemleri “BAŞER Uçucu Yağ Bileşenleri Kütüphanesi”, Wiley ve Adams - LIBR (TP) Kütüphane tarama yazılımları kullanılarak yapılmıştır.

Yağ altı sularının mikrobiyolojik analizi
Örnekler aseptik şartlarda ve mümkün olan en kısa süre içerisinde laboratuvara getirilerek analizleri gerçekleştirilmiştir. Yağ altı sularında, toplam mezofilik aerobik bakteri, koliform bakteri, E. coli, fekal koliform bakteri, enterokok grubu bakteri, Pseudomonas aeroginosa, patojen stafilokok grubu bakteri olmak üzere, membran filtrasyon yöntemi ile 7 farklı bakteri sayımı gerçekleştirilmiştir. 3 paralel olacak şekilde yapılan analizlerin ortalama sonuçları, adet/mL şeklinde verilmiştir. Tüm mikrobiyolojik analizler, “İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkındaki Yönetmelik” hükümlerinde anlatıldığı gibi, her bir test için farklı miktarlarda olmak üzere 0.45 μm por çapındaki steril membran filtrelerden süzülmüştür. Steril yıkama solüsyonu ile yıkanan filtreler, ilgili besi ortamlarına aktarılmış ve çeşitli sıcaklılarda inkübe edilmiştir (Tablo 4).

TABLO 4: Yağ altı sularının mikrobiyolojik analiz sonuçları*

Methods

Results

Gül, hayıt, karabaş, kekik, melisa, ökaliptus ve papatya sularının n-hekzan ile yapılan sıvı-sıvı ekstraksiyonları sonucunda farklı verimlerde (Tablo 2.) ekstreler elde edilmiştir.

Yağ altı sularının GK ve GK/KS analiz sonuçlarına göre belirlenen ana bileşikleri (≥%5) ve bağıl %miktarları Tablo 3'de verilmiştir.

TABLO 1: Mikrobiyolojik analiz parametreleri.

TABLO 2: Yağ altı suları marka kodları ve ekstraksiyon verimleri (%).

TABLO 3: Yağ altı sularının GK ve GK/KS analizi sonuçları

Analiz sonuçlarına göre, gül sularında ana maddelerin fenil etil alkol, geraniol ve sitronellol olduğu, hayıt suyunda karvakrol ve 1,8-sineol, karabaş suyunda kafur ve karvakrol, kekik suyunda ise beklenildiği gibi karvakrolün ana bileşikler olduğu saptanmıştır. Öjenol, melissa suyunun ana maddesi olarak tespit edilirken, ökaliptus suyunda 1,8-sineol ve kâfur ana bileşikler olarak belirlenmiştir. Papatya suyunun bileşimine bakıldığında ise ilginç olarak ana maddenin %32 oranla karvakrol olduğu görülmüştür.

“İnsani Tüketim Amaçlı Sular Yönetmeliği”ne göre, total mezofil bakteri sayımı (22ºC inkübasyonda) ml'de 100 kob (koloni oluşturan birim)'ya kadar izin vermektedir. Diğer sayım testlerinde ise hiçbir bakteriye ait koloninin ürememesi gerektiği bildirilmiştir. Çalışmamıza konu olan yağ altı sularının mikrobiyolojik analiz sonuçları değerlendirildiğinde ise, gül suyuna ait 2 marka bu koşulları sağlamışken, diğer 2 markanın olması gerenin çok üzerinde bakteri yüküne sahip olduğu görülmüştür. Melisa suyu hariç, hayıt, karabaş, kekik, ökaliptus ve papatya sularının da üretimini yapan E firmasının bu ürünlerinin de standartlara uygun olduğu belirlenmiştir. Tek markaya ait olan melisa suyunda yapılan bakteri sayımlarında özellikle fekal koliform, kolifrom ve P. aeruginosa sayımlarında standartların çok üstünde bakteri florasına sahip olduğu görülmüştür.

Results